Professional Stock Invest
Više od 10. godina vama na usluzi.
Više od 10. godina vama na usluzi.
Za obavljanje samog čina trgovanja, neophodno je da broker od svog klijenta primi nalog u kom se jasno navodi koju hartiju klijent želi da kupi ili proda i pod kojim uslovima. Tako se dolazi do najopštije podele naloga na kupovne i na prodajne. Pored ove veoma jasne podele, nalozi se još mogu razvrstati prema vremenu trajanja, pa tako postoje dnevni nalozi i nalozi do opoziva. Pri tom treba istaći da je maksimalno moguće izdavanje naloga do opoziva do 90 dana, s tim da klijent može svoj nalog ograničiti i na kraći, ali ne i na duži, period. Ukoliko se nalozi ne realizuju, oni ostaju aktivni sve do isteka navedenog perioda ili do opoziva datog naloga u međuperiodu. Daleko bitnija podela naloga jeste na tržišne i limit naloge, pošto oni određuju uslove, odnosno cene, po kojima će se trgovanje obaviti.
Tržišni nalozi predstavljaju naloge po tržišnim cenama koje klijenti daju svojim brokerima za kupovinu ili prodaju hartija od vrednosti. Oni podrazumevaju da brokeri odmah pristupe njegovom izvršenju i obave trgovanje po ceni koja je u tom trenutku aktuelna na berzi. Dajući ovakvu vrstu naloga klijent je siguran da će ralizovati svoju nameru da kupi ili proda određenu hartiju. Međutim on neće znati po kojoj će se ceni obaviti dato trgovanje, pa zato tržišni nalozi nose određeni nivo rizika po nalogodavca. Kada klijent izda takav nalog, on više nema kontrolu nad cenom po kojoj će se trgovanje realizovati. Od brokera se ipak očekuje da nalog izda u najboljim okolnostima po klijenta, odnosno kada oceni da je trenutna tržišna cena za klijenta najprihvatljivija.
Limit nalozi su precizniji, pošto nalogodavac određuje cenu ispod koje ne želi da proda hartiju, odnosno cenu do koje je spreman da plati za nju. Ovakav vid davanja naloga klijentu daje određen nivo kontrole nad cenom po kojoj će se trgovanje realizovati, ali postoji bojazan da se nalog neće izvršiti. U zavisnosti od vremenske dužine naloga (dnevni ili do opoziva), može se desiti da se nalog i ne izvrši, jer je realna situacija da cena akcije ne „upadne“ u zonu koju je u nalogu odredio klijent. Naime, ukoliko se radi o limit nalogu prodaje, cena će se nalaziti, verovatno, nešto iznad cene na otvaranju i ukoliko ne bude suprotnih naloga kupovine, nalog se neće realizovati. Slično važi i za limit naloge kupovine, pri kojoj klijent izdaje nalog po određenoj ceni, na nivou preko koga ne bi išao prilikom kupovine date hartije. Ukoliko se na strani ponude ne bude našao nalog sa cenom koja ulazi u taj okvir, ni u tom se slučaju nalog neće realizovati. Kupovni limit nalog će se ralizovati po limit ceni ili nižoj ceni od nje, dok će se prodajni limit nalog realizovati po limit ceni ili višoj od nje. I pored ovoga, limit nalog je sigurniji, jer kada se trgovanje obavi, klijent unapred zna po kojoj će se ceni ono odigrati. Limit nalozi su posebno korisni kod malog obima trgovanja ili kod akcija sa velikim i naglim oscilacijama u ceni.
Osim ove dve vrste naloga, u svetskoj praksi pojavljuje se još niz drugih, koji pak, kod nas nisu zastupljeni. U praksi razvijenih finansijskih tržišta veoma je čest stop nalog, koji predstavlja vrstu naloga koja se izdaje po određenoj ceni (stop cena) i miruju dokle god tržišna cena akcije ne dođe na nivo stop cene. Tada ovaj stop nalog postaje tržišni na osnovu kog se obavlja trgovanje. Stop nalozi se mogu kombinovati i sa limit nalozima, pa tako dobijamo stop limit naloge. Ova vrsta predstavlja stop naloge koji postaju limit nalozi kada se tržišna izjednači sa stop cenom. Prilikom obimnog trgovanja česti su i nalozi „sve ili ništa“, u kojoj se brokeru daju instrukcije da pod određenim uslovima kupi ili proda dati broj hartija, a ukoliko je nemoguće ostvariti trgovanje u celom obimu, trgovanje se neće ni realizovati.
Sve do marta 2004. godine brokeri članova berze morali su fizički da budu prisutni u sali za trgovanje Beogradske berze. Međutim, u to vreme, pušten je u rad sistem za daljinsko trgovanje – Belex, koji je brokerima omogućio trgovanje iz svojih kancelarija, putem računara i internet veze. Uvođenjem ovakvog načina trgovanja, promet na Beogradskoj berzi značajno se i konstantno uvećavao, a takođe su stvoreni preduslovi za dalji razvoj i rast srpskog finansijskog tržišta.
Način korišćenja Belex sistema utrvđen je Pravilima o poslovanju Beogradske berze i podvrgnut je strogim propisima, koji se tiču tehničkih uslova, ali i samog rada u sistemu. Korisnici sistema mogu biti isključivo brokeri, zaposleni pri članovima Berze, kojima je Berza izdala dozvolu za obavljanje trgovanja. Propisane su takođe i karakteristike samog računara na kom će biti instaliran Belex sistem, a sistemu se pristupa putem kartice, koju ovlašćeno lice dobija od Berze. Logovanjem na sistem, korisniku se otvara tabla sa pregledom svih akcija i obveznica kojima se trguje na Beogradskoj berzi. Kako je broj ovih hartija zaista veliki, moguće je izabrati samo pojedine koje će se pratiti.
Poznato je da se na Beogradskoj berzi trguje akcijama na dva načina, kontinuirano i metodom minimalne cene, pa su tako i u sistemu za trgovanje Belex ova dva segmetna razdvojena. Kako Belex tabla za trgovanje predstavlja jednostavno listu svih akcija kojima se trguje, tako su one minimalno razdvojene na nekoliko celina. Na zajedničkoj listi, ali ipak podvojene, nalaze se Obveznice RS, akcije sa kontinuiranog trgovanja i akcije sa MPC segmenta tržišta. Svaka hartija obeležena je svojim tikerom, tako da korisnik sistema mora biti dobro upućen u skraćeni naziv, takozvani tiker, kompanije koja ga interesuje. Pored tikera, nalaze se podaci o trenutnoj ceni, za akcije sa kontinuiranog segmenta, odnosno cena na otvaranju, za akcije kojima se trguje MPC. Jedan od najbitnijih podataka koji korisnik vidi iz Belex sistema tiče se broja akcija koje se nalaze kako na strani ponude, tako i na strani tražnje, razvrstane po ceni po kojoj je nalog brokeru izdat. Otvaranjem određene akcije u sistemu, pruža se uvid u takozvanu dubinu tržišta koja jasno pokazuje koliko se akcija i po kojoj ceni nudi ili traži. Uz ovaj podatak stoji i suma ukupne ponude, ondnosno tražnje, pa se na osnovu razlike između tog broja i zbira akcija koje se nalaze u dubini tržišta može utvrditi broj akcija koje se kupuju ili prodaju po tržišnoj ceni. Kako se u dubini tržišta vide samo akcije izdate limit nalogom, razlika između njihovog broja i ukupne sume akcija na strani ponude ili tražnje predstavlja broj akcija u trgovanju po tržišnoj ceni. Informacije koje se još mogu videti vezane su za zonu fluktuacije, odnosno maksimalni i minimalni nivo cene tog dana, koji se kreće od –20% do 20% u odnosu na cenu na otvaranju. Tako da se prilikom izdavanja naloga broker može informisati da li se određena ena po kojoj je dobio nalog od klijenta uopšte može realizovati tog dana, jer sve dok se cena nalazi van zone fluktuacije, nalog je neaktivan. Što se akcija sa kontinuiranog trgovanja tiče, podaci koji se mogu videti tiču se još i najniže i najviše cene tokom jednog trgovačkog dana.Koirsnik može još videti ukupan obim trgovanja tog dana za datu akciju, kretanje indeksa Belex15 u realnom vremenu i druge podatke relevantne za trgovanje. U sistemu je olakšano unošenje naloga prodaje i kupovine, kao i izdvanje naloga za opoziv ranije unetih naloga. Unose se odgovarajući podaci o hartiji, klijentu i naravno ceni po kojoj je spreman da kupi ili proda datu hartiju.
U toku je priprema novog sistema za trgovanje u saglasnosti sa FIX protokolom, koji je postao najrasprostranjeniji međunarodni standard u elektronskoj komunikaciji i razmeni podataka u realnom vremenu na finansijskim tržištima. Sam FIX protokol nije softver već je on specifikacija po kojoj softverski razvojni eksperti mogu da kreiraju softvere prema sopstvenim potrebama. FIX protokol koriste najveće svetske finansijske institucije poput Morgan Stenlija, Meril Linča, Njujorške, Londonske, ali i mnoge druge berze. Uvođenjem FIX protokola Beogradska berza će, u tehnološkom smislu, biti izjednačena sa razvijenim svetskim berzama. Time se domaćim brokerima znatno širi okvir mogućeg poslovanja što bi trebalo da dovede do povećanja broja naloga, a samim tim i do poboljšanja kvaliteta tržišta.
Kontinuirano trgovanje karakteriše činjenica da se transakcije mogu zaključivati u toku berzanskog sastanka po različitim cenama. Kod kontinuiranog utvrđivanja cena transakcije mogu biti zaključene na osnovu naloga koji sadrže limit cene ili oznaku „po svakoj ceni“. Naime, cena na otvaranju formira se kao jedinstvena cena po kojoj se ostvaruje maksimalan obim prometa. Kada se ta faza završi odmah započinje faza kontinuiranog trgovanja koja se sastoji u tome da se u toku 3 sata kontinuirano uparuju nalozi prodaje i nalozi kupovine. To praktično znači da se nalozi kupovine i prodaje koji međusobno odgovaraju po ceni odmah i realizuju po ceni iz naloga koji je duže u sistemu za trgovanje (tzv. Contributor).
Nalozi za kupovinu ili prodaju „po svakoj ceni“ se izvršavaju po ceni koja je najpovoljnija na nalozima koji su uneti u sistem ali još nisu izvršeni. Pri tom, deo naloga „po svakoj ceni“ koji nije izvršen postaje automatski nalog sa limit cenom koja je jednaka tržišnoj ceni po kojoj je izvršena poslednja transakcija.
Prilikom sređivanja naloga koji čekaju na realizaciju prvi kriterijum koji određuje mesto u redu je limit cena (kod naloga prodaje od najniže do najviše, a kod naloga kupovine od najviše do najniže cene). U slučaju istih cena uzima se vreme podnošenja naloga.
Za razliku od metoda preovlađujuće cene gde se formira samo jedna jedinstvena cena i svi nalozi koji se po toj ceni mogu realizovati se i realizuju, kod metoda kontinuiranog trgovanja se formira onoliko cena koliko to dozvoljavaju nalozi kupovine i nalozi prodaje u rasponu od +/- 20% od indikativne cene, pa stoga imamo i cene na: otvaranju (Open), najvišu (High), najnižu (Low) i na zatvaranju (Close).
Trgovanje metodom kontinuiranog trgovanja sastoji se iz nekoliko faza. Prva faza je predotvaranje i ova faza trgovanja ista je kao kod metoda trgovanja preovlađujućom cenom i predstavlja vremenski period namenjen za ispostavljanje i prijem naloga članova Berze. Druga faza je otvaranje koja predstavlja vremenski trenutak u kome se utvrđuje cena otvaranja i identična je fazi aukcije kod metoda preovlađujuće cene. Nakon toga sledi trgovanje na otvaranju – vremenski trenutak u kome se zaključuju transakcije po utvrđenoj ceni otvaranja i identična je fazi trgovanja kod metoda preovlađujuće cene. Iz te faze se prelazi u fazu kontinuiranog trgovanja. U ovoj fazi Belex kontinuirano upoređuje cene i količine prethodno ispostavljenih, a nerealizovanih naloga, i novoispostavljenih naloga za trgovanje, i kada uslovi iz naloga to dozvoljavaju zaključuju se transakcije. Po završetku ove sledi faza zatvaranja odnosno trenutak u kome se utvrđuje cena na zatvaranju. U ovoj fazi primenjuju se pravila koja se odnose na fazu trgovanja na zatvaranju kod metoda preovlađujuće cene. Odmah sledi trgovanje na zatvaranju tj. vremenski period namenjen prijemu naloga po utvrđenoj ceni zatvaranja i zaključivanje transakcija po ceni zatvaranja. Za naredna trgovanja indikativnu cenu predstavlja cena na zatvaranju, utvrđena na prethodnom berzanskom sastanku.
Neke od firmi sa najvećim obimom trgovanja kao što su AIK banka, Univerzal banka, Sojaprotein, Agrobanka, Privredna Banka, nalaze se na kontinuiranom trgovanju.
Metodom preovlađujuće cene trguje se akcijama najvećeg broja preduzeća na Beogradskoj berzi, pa stoga predstavlja veoma bitan segment trgovanja. Koji će se metod koristiti za akcije nekog preduzeća zavisi od brojnih faktora, od kojih su najbitniji učestalost trgovanja tim akcijama, njihova likvidnost, stabilnost samog preduzeća…
Trgovanje metodom preovlađujuće cene sastoji se iz: predotvaranja, aukcija, trgovanje i/ili trgovanje na zatvaranju
Faza predotvaranja služi za ispostavlje naloga za trgovanje i sastoji se od prijema naloga i random perioda. Random fazu karakteriše ograničen prijem naloga za trgovanje i ograničen prikaz informacija. Trajanje podfaze random utvrđuje se u Belex-u pomoću nekontrolisane procedure bazirane na tablici slučajnih brojeva, što praktično znači da random period svakog dana različito traje. U podfazi prijem naloga, članovi Berze mogu ispostavljati naloge za trgovanje, uključujući naloge za povlačenje i naloge za promenu naloga, dok se u random periodu ispostavljaju samo nalozi za trgovanje. U predotvaranju se ne utvrđuje preovlađujuća cena, niti je dozvoljeno uparivanje naloga, odnosno zaključivanje transakcija.
Preovlađujuća cena se utvrđuje u fazi aukcije, a na osnovu ispostavljenih naloga za trgovanje. Prilikom njenog utvrđivanja rukovodi se ciljem maksimiziranja obima prometa, i teži se minimiziranju razlike između cene koju je moguće utvrditi i indikativne cene. Za preovlađujuću cenu proglašava se cena po kojoj se ostvaruje najveći obim prometa, meren količinom predmetne hartije od vrednosti. Zona fluktuacije utvrđuje se na nivou +/-20% od indikativne cene, sem u slučaju prve aukcije kada se zona fluktuacije utvrđuje najmanje na nivou od -20%/+50%. Ukoliko se jednako najveći obim prometa može ostvariti po više cena, kao preovlađujuća cena utvrđuje se cena koja je bliža indikativnoj ceni, osim u slučaju prvog trgovanja kada će se kao preovlađujuća cena utvrditi viša cena. Ukoliko je moguće utvrditi dve cene po kojima se može ostvariti jednako najveći obim prometa, a koje su jednako udaljene od indikativne cene, kao preovlađujuća cena utvrđuje se viša cena. Preovlađujuća cena predstavlja indikativnu cenu za naredni berzanski sastanak.
U fazi trgovanja zaključuju se transakcije. Transakcije mogu biti zaključene samo po preovlađujućoj ceni. Ukoliko postoji debalans količina između strane kupovine i prodaje po utvrđenoj preovlađujućoj ceni, odnosno ukoliko se svi nalozi za trgovanje kojima to dozvoljavaju uslovi cene iz naloga ne mogu izvršiti po utvrđenoj preovlađujućoj ceni, uspostavlja se sledeći redosled prioriteta izvršenja naloga: 1) tržišni nalozi; 2) nalozi sa limit cenom »povoljnijom« od preovlađujuće cene, 3) nalozi sa limit cenom koja je jednaka preovlađujućoj ceni. Između naloga jednakih po ceni, prednost pri realizaciji dodeljuje se ranije ispostavljenom nalogu za trgovanje.
U fazi trgovanja na zatvaranju moguće je zaključivati transakcije samo i isključivo po utvrđenoj preovlađujućoj ceni, odnosno po indikativnoj ceni, ukoliko preovlađujuća cena nije utvrđena.
Blok trgovanje predstavlja blok transakciju čiji je predmet hartija od vrednosti kojom se trguje na berzanskom ili na vanberzanskom tržištu. Blok transakcija je transakcija dogovorena van berzanskog sastanka na kome se trguje metodom preovlađujuće cene ili metodom kontinuiranog trgovanja, u bilateralnom odnosu jednog kupca i jednog prodavca, a prema uslovima propisanim Pravilima poslovanja Beogradske berze. Sve hartije od vrednosti i finansijski instrumenti kojima se trguje u okviru berzanskog i vanberzanskog trgovanja, osim fjučersa i opcija, mogu biti predmet blok transakcije.
Ukoliko je predmet blok transakcije hartija od vrednosti kojom se trguje metodom preovlađujuće cene, blok transakcija može biti zaključena ako su kumulativno ispunjeni određeni uslovi. Prvi uslov je da najmanje jedan član Berze podnosi u isto vreme nalog kupovine i nalog prodaje za istovetnu hartiju od vrednosti, u istovetnoj količini, po istovetnoj ceni i sa istovetnim datumom saldiranja. Zatim, bitno je da je količina hartija od vrednosti iz blok transakcije jednaka najmanje zbiru trgovane količine datom hartijom od vrednosti na poslednja tri berzanska sastanka, a najmanje 3% od ukupno emitovanog broja datih hartija od vrednosti, izuzimajući trgovanu količinu na berzanskom sastanku na dan zaključenja blok transakcije. Kao treći uslov je propisano da najviše odstupanje cene hartije od vrednosti iz blok transakcije u odnosu na prosečnu ponderisanu cenu zaključenu na prethodna tri berzanska sastanka (izuzimajući berzanski sastanak na dan kada se zaključuje blok transakcija), je do 10%, osim u slučaju kada je količina hartija od vrednosti u blok transakciji najmanje 20% od ukupnog broja izdatih hartija od vrednosti iste vrste i klase predmetnog izdavaoca, kada je dozvoljena razlika cena do 20%.
U slučaju da je predmet blok transakcije hartija od vrednosti kojom se trguje metodom kontinuiranog trgovanja, moraju takođe biti ispunjeni uslovi blok transakcija da bi ona bila zaključena. U odnosu na trgovanje metodom preovlađujuće cene se razlikuje po vrednosti blok transakcije, a ona može alternativno biti najmanje 200 miliona dinara, ukoliko je predmet blok transakcije akcija, ili 10 miliona dinara, ukoliko je predmet blok transakcije dužnička hartija od vrednosti, a kao treći slučaj je 10% od ukupno izdatog broja hartija od vrednosti iste vrste i iste klase, izdate od strane predmetnog izdavaoca. Sledeći uslov je da najviše odstupanje cene hartije od vrednosti iz blok transakcije u odnosu na cenu na zatvaranju na prethodnom berzanskom sastanku ože biti do 3%, osim u slučaju kada je količina hartija od vrednosti u blok transakciji najmanje 10% od ukupnog broja izdatih hartija od vrednosti iste vrste i klase predmetnog izdavaoca,kada je dozvoljena razlika cena do 5%. Još jedan vrlo bitan uslov je da količinu hartija od vrednosti iz blok transakcije nije moguće kupiti, odnosno prodati po ceni iz blok transakcije u toku trajanja berzanskog sastanka za vreme kojeg se dostavlja Berzi na odobrenje i registraciju.
Broker prodavca inicira blok transakciju u Belexu unoseći u nalog za blok trgovanje sve elemente transakcije, osim podataka o kupcu i isti upućuje brokeru kupca na konfirmaciju. Konfirmacijom blok transakcije od strane brokera kupca smatra se unos zahtevanih podataka o kupcu i dostavljanje tako konfirmirane blok transakcije Berzi u roku od 15 minuta od trenutka kada je broker prodavca uputio brokeru kupca blok transakciju na konfirmaciju. Konfirmacija blok transakcije od strane brokera kupca mora biti izvršena na istom berzanskom sastanku na kojem je broker prodavca inicirao blok transakciju, a najkasnije do vremena utvrdjenog kalendarom berzanskih sastanaka. Službenik Berze ovlašćen od strane Direktora Berze, odobrava, odnosno, ne odobrava blok transakciju u roku od 60 minuta od vremena kada je Berzi dostavljena konfirmirana blok transakcija od strane brokera kupca. Ukoliko službenik Berze odobri blok trgovanje, zaključuje se blok transakcija i izrađuje zaključnica.
Cene i obim prometa iz odobrenih blok transakcija ne utiču na cene i obim prometa ostvarene u trgovanju hartijama od vrednosti na berzanskom sastanku, niti utiču na vrednost indeksa u koji su date hartije od vrednosti uključene.
Posmatrano po metodama trgovanja u 2007. Blok trgovanja nalaze se na trećem mestu, sa ostvarenim prometom od 13,4 milijarde dinara.